Έθιμα & προκαταλήψεις στις "Διαβατήριες τελετές" (γέννηση-γάμος-θάνατος) από την αρχαιότητα στο σήμερα.

Του Αντώνη Βασιλόπουλου

Ο κύκλος ζωής στην εγκόσμια ορολογία ξεκινά με τη γέννηση, συνεχίζεται με το γάμο (αναπαραγωγή τους είδους) και ολοκληρώνεται με τον επίγειο θάνατο. Είχε από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας ιδιάζουσα σημασία και συνοδευόταν από σειρά τελετουργικών πράξεων με συμβολικό, συνάμα ουσιαστικό χαρακτήρα, με στόχο την ανθρώπινη παρέμβαση και κυριαρχία σε κάθε στάδιό της, ως προς τα πιστεύω που διαμόρφωνε η κάθε εποχή.

Κάθε στάδιο, όπως θα δούμε παρακάτω, συνοδεύεται από σειρά τελετουργικών πράξεων με στόχο το «ευ ζην», και το «ευ θνήσκειν». Πρωταγωνιστικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής έχει η οικογένεια που ως μορφή ζωής διαβιώνει κάτω από την ίδια στέγη, χωρίς να είναι απαραίτητη  η συγγένεια εξ αίματος, αλλά η κοινή διαβίωση και η αγχιστεία, καθώς και η κοινότητα μέσα στην οποία ζει.

1. Διαβατήριες τελετές

Όπως είδαμε παραπάνω, ο κύκλος της ζωής σχετίζεται με το άτομο (γέννηση), το στενό περιβάλλον που διαβιώνει (οικογένεια), το γάμο (διαιώνιση του είδους) και το θάνατο (μετάβαση από μία κατάσταση σε μία άλλη).

    Τα τρία αυτά στάδια έχουν ονομαστεί και ως «διαβατήριες τελετές» από τον Γάλλο εθνογράφο Arnold van Gennep. Και αυτό επειδή γιατί έχουν άμεση σχέση με τους σταθμούς της φυσικής και κοινωνικής ζωής των ανθρώπων που συνοδεύονται από τελετές, είτε θρησκευτικού χαρακτήρα με εθιμικές πράξεις, είτε με δοξασίες, θρύλους κ.α, τα οποία αναπτύχθηκαν στο διάβα των αιώνων και στοχεύουν στην καλή ζωή του ανθρώπου πάνω στη γη, αλλά και στο ομαλό πέρασμά του, μετά θάνατον, στην άλλη διάσταση, ώστε να τον συνοδεύουν και εκεί τα καλά της επίγειας ύπαρξης του. Όλες οι παραπάνω τελετουργικές πράξεις, εκτελούνται είτε από την οικογένεια  και τον στενό συγγενικό πυρήνα, είτε από την κοινότητα, εφόσον απαιτείται, σε μια πιο οργανωμένη μορφή.

Ο όρος οικογένεια προέρχεται από το αρχαίο «οίκος» και «γένος» και είναι μεταγενέστερος όρος ο οποίος  συναντάται για πρώτη φορά σε βυζαντινά κείμενα (Αλεξάκης Ε, 2002, 51). Κατά συνέπεια η οικογένεια αποτελείται από μια ομάδα ατόμων που διαβιώνουν σε κοινό χώρο, παράγουν και καταναλώνουν τα ίδια αγαθά, χωρίς απαραίτητα τα μέλη της να είναι συνδεδεμένα με δεσμούς αίματος (π.χ υιοθεσία, οικιακή βοηθός).

Όπως θα δούμε παρακάτω οι τελετές, δοξασίες κλπ διαχωρίζονται σε «κοσμικές» με βάση τα έθιμα και τις παραδόσεις και σε «ιερές» στις οποίες υπεισέρχεται ο παράγον θρησκεία και πίστη που καλείται να πραγματώσει μία ευχή.

2^α Τελετές και συμβολισμοί στο Γάμο

Ο γάμος έχει δισδιάστατο χαρακτήρα και σχετίζεται άμεσα με τη θέση του ατόμου στην κοινωνία και τη μετάβασή του σε μία άλλη καλύτερη θέση (οικονομικές ανταλλαγές, προίκα, μεγάλωμα της συγγένειας), αφενός. Αφετέρου της διάδοχης κατάστασης, ιδιαίτερα με την απόκτηση αγοριών στα οποία θα μείνει η περιουσία (βιός) με την οποία αντλεί εισοδήματα, αλλά και η συνέχεια του ονόματος εις το διηνεκές. 

Στο κοινωνικό πεδίο (περίγυρος) εξυμνούνται τα κάλλη, η ομορφιά και η αγνότητα της κοπέλας, καθώς και η οικονομική κατάσταση και η λεβεντιά του άντρα, πριν και κατά τη διάρκεια της ένωσης που ξεκινά με τα «προξενιά» και τελειώνει με τα «πιστρόφια» (Θανόπουλος, 2002, 95). Ο γάμος είναι καθαρά υπόθεση των γονιών και σ’ αυτή την περίπτωση το νεαρό ζευγάρι έρχεται προ τετελεσμένων γεγονότων, καθώς τα πάντα έχουν καθοριστεί στα «μιλήματα», από την προγαμιαία δωρεά μέχρι την προίκα. «Ανάμεσα στους κανόνες δοσοληψίας αγαθών κάθε τύπου που συνοδεύουν το γάμο, μπορούμε να ξεχωρίσουμε από τη μια μεριά τα προικιά, δηλαδή τα κάθε τύπου αγαθά χρήσης που φέρνει η νύφη και καμιά φορά ο γαμπρός για να στηθεί το νέο σπιτικό και, από την άλλη, τα αγαθά που έχουν ανταλλακτική αξία όταν κυκλοφορούν σε άλλα οικονομικά κανάλια της κοινωνικής ζωής, δηλαδή αγαθά όπως ακίνητα, ζώα, γη και βέβαια χρήματα. Αυτά τα τελευταία μπορούν να ονομαστούν ειδικότερα προίκα»[1].

Οι λειτουργίες του γάμου «είναι κυρίως θρησκευτικού, μαγικού και συμβολικού χαρακτήρα»[2], πολλές από τις οποίες πηγάζουν από την αρχαιότητα, όπως το κάλεσμα στη χαρά με ζαχαρωτά κ.α, τα γαμήλια ψωμιά στη ζύμωση των οποίων έπαιρναν μέρος «αμφιθαλή» κορίτσια και πρωτοστέφανες αρρενογονικά καταξιωμένες γυναίκες, προκειμένου να «πιάσει» αντίστοιχα το προζύμι, το φλάμπουρο, η έκθεση και μεταφορά την προίκας και ο στολισμός του κρεβατιού. Όλες αυτές οι ενέργειες συνδυαστικά, στοχεύουν στην ευτυχία και ευκαρπία του νέου ζευγαριού.

Στο θρησκευτικό χαρακτήρα η γαμήλια τελετή είναι ιδιαίτερα λαμπερή. Ξεκινά από την πομπή προς την  εκκλησία με το πάρσιμο –«διάβαση»- της νύφης από το πατρικό προς το νέο σπιτικό που γίνεται με εύθυμα τραγούδια. Στο δε εκκλησίασμα υπάρχει ενσωμάτωση στο τυπικό αρχαίων λαϊκών, ειδωλολατρικών και παγανιστικών συμβολισμών όπως είναι «οι δακτύλιοι, τα στέφανα, ο χορός του Ησαΐα και το κοινόν ποτήριον»[3], τα οποία προέρχονται από την αρχαιότητα, ενσωματωμένα στο λαϊκό βίο και ενταγμένα από στο θρησκευτικό τελετουργικό. Όπως επίσης και η είσοδος της νύφης στο νέο σπιτικό που συνοδεύεται από αρχαϊκού τύπου συμβολικές τελετουργικές πράξεις (μέλωμα, το πάτημα σε σίδερο, υνί, το αγκάλιασμα αγοριού κ.α). Ακολουθούσε το «παραξύπνιμα», ο έλεγχος της αγνότητας, η επίσκεψη της νύφης στη βρύση για να «τρέξουν» όλα καλά σαν το νερό και η επιστροφή της -«πιστρόφια» - 8 μέρες μετά το γάμο στο πατρικό της.

Πολλές από τα παραπάνω εθιμικές γαμήλιες τελετές έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας και κυρίως έχουν εμπορευματοποιηθεί από ειδικά γραφεία τέλεσης γάμων, με ένα τελετουργικό συνδυασμό που σήμερα φέρει ευρωπαϊκά και άλλα στοιχεία.

2^β Γέννηση & προκαταλήψεις

Στη γέννηση πρωταγωνιστικό ρόλο έχει η γυναίκα ως φορέας διαιώνισης του είδους, καθώς σκοπός του γάμου είναι η απόκτηση τέκνων. Σε διαφορετική περίπτωση, «η μη απόκτηση παιδιών θεωρείται από το λαό θεϊκή τιμωρία για τη γυναίκα, η οποία είναι η μόνη υπαίτιος για τη στειρότητα»[4]. Στην περίπτωση αυτή η γυναίκα καθίσταται κατακριτέα στον κοινωνικό περίγυρο ο οποίος της επέβαλε διάφορες τιμωρίες που έχουν να κάνουν με τον αποκλεισμό της τόσο από θρησκευτικές, όσο και κοσμικές εκδηλώσεις, ενώ χαρακτηριστικά είναι τα προσωνύμια που τη συνοδεύουν (άκληρη, στείρα, μαγκούφα κ.α).

Στην περίπτωση της ατεκνίας, ή της αρρενογονίας, καθώς έπαιζε σπουδαίο ρόλο η γέννηση αγοριού, έναντι του κοριτσιού το οποίο είχε υποδεέστερη θέση, όσο και γενικά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, μέχρι και τη βάπτιση, υπήρχαν διάφορες θρησκευτικές τελετές, αρκετές από τις οποίες τηρούνται μέχρι τις μέρες μας, όσο και δοξασίες, μαγικά και άλλα, πολλά από τα οποία έχει καταργήσει η εξέλιξη της επιστήμης. Για την ατεκνία υπάρχουν διάφορες θρησκευτικές ευχές, οι οποίες αν δεν έφερναν το επιθυμητό αποτέλεσμα, τότε η ενδιαφέρουσα και οι οικείοι προσέφευγαν σε διαφόρους λογής μάγους και πρακτικούς θεραπευτές που με μαντζούνια, ευχές και άλλες δραστηριότητες επιδίωκαν λύση στο πρόβλημα. Σε περιοχές όπως η Μάνη και η Κρήτη μέχρι το 1940 διατηρούνταν το έθιμο της «σύγκριας» ή «συγκόρμισσας» παράλληλα με την άτεκνη σύζυγο (Θανόπουλος, 2002, 90).

Στις κοσμικές τελετές συγκαταλέγονται διάφορες απαγορεύσεις και αποχή από τροφές, επειδή κυριαρχούσαν δοξασίες όπως για παράδειγμα: η έγκυος απαγορεύονταν να φάει σουπιές, επειδή το παιδί μελανιάζει κ.α. Στο δε θρησκευτικό σκέλος υπήρχε απαγόρευση της εργασίας κατά την εορτή του προστάτη άγιου του τοκετού, ενώ διαβάζονταν ειδικές ευχές για την απομάκρυνση ασθενειών.

Ακόμα και στις μέρες μας υπάρχουν δοξασίες όπως για παράδειγμα το νεογέννητο απαγορεύεται να το βλέπουν πριν να σαραντίσει και να βαπτιστεί γιατί είναι ευάλωτο στις δεισιδαιμονικές ενέργειες, ενώ στην περίπτωση που πεθάνει αβάπτιστο «καθίσταται τελώνιο, θεωρείται μεγάλη αμαρτία για τους γονείς και απαγορεύεται η ταφή του στο νεκροταφείο και η τέλεση μνημοσύνων»[5].

  Μέρος Β

2.  Θάνατος & συμβολισμοί του άρτου και οίνου

 Με το θάνατο ολοκληρώνεται ο κύκλος της ζωής, ταυτοχρόνως ξεκινά η διαδικασία για την ομαλή μετάβαση της ψυχής στη νέα διάσταση μέσα από συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές. Και σ αυτή την περίπτωση είναι έντονα τα λαϊκά στοιχεία, καθώς και διάφορες παγανιστικές τελετουργίες που έχουν αφετηρία την αρχαιότητα, όπως η τοποθέτηση στο στόμα του νεκρού, ενός νομίσματος, προκειμένου να τον βοηθήσει στην μετάβαση –μέσω της Αχερουσίας λίμνης- στον Αδη.

Οι μεταθανάτιες εκδηλώσεις ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή, έχουν όμως ως αφετηρία κοινά στοιχεία, όπως είναι το νερό, το κρασί και το ψωμί, βασικά συστατικά στοιχεία της επιβίωσης και του ευ ζην. Οι συγγενείς ορίζουν πότε θα κοινωνήσει  ο μελλοθάνατος, καθώς θρυλούνταν ότι ο αμεταλάβητος βρικολακιάζει.

Στο θέμα της μεταλλαγής του νεκρού σε βρικόλακα, υπάρχουν διάφορες εκδοχές ανά τη χώρα, όπως στην Ανασελίτσα, όπου στον τόπο που σκοτώθηκε κάποιος σημάδι από πέτρες ή σταυρό, γιατί «πιστεύουν ότι μιλάει το αίμα του σκοτωμένου» (Τσιμπιρίδου Ε, 288). Από την ίδια εισηγήτρια καταγράφουν επίσης, ανάλογα περιστατικά στη Δαδιά Θράκης, όπου βάζουν μπαρούτι, σκόρδο, σινάπι κ.α.

Όλες οι τελετές που ακολουθούν τη συνέχεια, όπως το πλύσιμο του νεκρού με κρασί, το σαβάνωμα, τα μοιρολόγια, το ξενύχτισμα, καθώς και τα υπόλοιπα τελετουργικά μετά την κηδεία, όπως το σπάσιμο κάποιου πιάτου «για να σταματήσει το κακό», όπως πιστεύεται και εν μέρει ακολουθείται ακόμα και σήμερα στο χωριό μου Κερπινή-Καλαβρύτων, αλλά και τα γεύματα που ακολουθούν προς του παραβρισκόμενους στην κηδεία, ή τα τριήμερα που ρίχνουν σπερνά πάνω στον τάφο, τα σαρανταήμερα κλπ, έχουν αφετηρία την αρχαιότητα.

Ιδιαίτερο ρόλο, όπως προαναφέραμε, στο συμβολιστικό χαρακτήρα προς τη μεταθανάτια μετάβαση έχουν το ψωμί και το κρασί, απαραίτητα εφόδια κατά την Καλυψώ «για ένα μακρύ ταξίδι»[6]. Στις παραδοσιακές και ποιμενικές κοινωνίες οι άνθρωποι πίστευαν ότι το ψωμί είναι ιερό και ο σεβασμός προκύπτει από το γεγονός ότι «το προζύμι παρασκευαζόταν μια φορά το χρόνο, τη μέρα του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου για να φυλαχτεί στο πήλινο προζυμολόι και να χρησιμοποιηθεί για όλη την υπόλοιπη χρονιά»[7]. Αντίστοιχα και ο οίνος συνδέεται με τη διονυσιακή λατρεία και άλλες εκδηλώσεις στο διάβα της ιστορίας της χώρας μας.

«Ο αποχωρισμός, η μεταβατική ή περιθωριακή κατάσταση και η ενσωμάτωση αποτελούν τις τρείς φάσεις των διαβατήριων εθίμων, όπου οι πρωταγωνιστές σώμα, ψυχή και πενθούντες κινούνται από τη μία στην άλλη, ενωμένοι συμβολικά ο ένας με τον άλλο»[8]. Στο στάδιο του αποχωρισμού, ο μελλοθάνατος κοινωνείτε από τον ιερέα με ψωμί και κρασί, ενώ με κρασί πλένεται και το πρόσωπο του νεκρού, το οποίο κατόπιν χύνεται σε σημείο που δεν μπορεί να πατήσει άνθρωπος. Επίσης με κρασί ραντίζεται και ο τάφος, γεγονός που δείχνει την καθαρτήρια δύναμη που θεωρούσαν ότι έχει το κρασί. Στο χωρίο μου (Κερπινή Καλαβρύτων Αχαΐα) ο παπάς ρίχνει στο νεκρό λίγο πριν την ταφή λάδι και ξύδι.

Στο στάδιο της Μεταβατικής κατάστασης στο δωμάτιο που εξέπνευσε ο νεκρός υπάρχει επί 40 μέρες, όπου θεωρείται ότι η ψυχή βρίσκεται και κινείται γύρω από τους οικείους, ψωμί και κρασί, όπου κατά τη λαϊκή δοξασία αν η ψυχή πεινάσει τρώει και πίνει. Στο ίδιο στάδιο συγκαταλέγονται και τα μνημόσυνα. Το στάδιο της ενσωμάτωσης περιλαμβάνει την ανακομιδή των οστών, τα οποία για ένα βράδυ θα μείνουν στην εκκλησία με κρασί δίπλα και σπερνά και την επομένη θα ξαναταφούν. Σε πολλές περιοχές της χώρας με την ανακομιδή πλένονται με κρασί.

 Συμπεράσματα

Οι τελετές του κύκλου ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος) πηγάζουν από αντίστοιχες τελετουργίες της αρχαιότητας ενσωματωμένες σε δεισιδαιμονίες, προκαλύψεις και έθιμα που αναπτύχθηκαν με την πάροδο του χρόνου και στη συνέχεια ενσωματώθηκαν στην Χριστιανική θρησκεία, επειδή είχαν μεγάλη λαϊκή απήχηση.

Ο οικογενειακός θεσμός είναι ιερός με πρωτοκαθεδρία του άνδρα στον οποίο περνούσε όλη η περιουσία από την οποία μπορούσε να αντλήσει εισοδήματα. Αυτός ήταν και ο λόγος αλλά και η επιθυμία της γέννησης αγοριών, ώστε η περιουσία να παραμείνει στο ίδιο όνομα με την υποχρέωση οι κληρονόμοι να τελούν όλες τις τελετές μνήμης προς τους νεκρούς συγγενείς τους.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των τελετών αποτελεί το νησί της Ανάφης, με την εξαίρεση ότι τα οστεοφυλάκια βρίσκονται σε οικογενειακά οικόπεδα, γεγονός που συμβολίζει τη σύνδεση του κύκλου ζωής σε όλα τα στάδια του οικογενειακού βίου, ακόμα και στην μεταθανάτια περίπτωση της μεταφοράς της ψυχής σε άλλη διάσταση. 

---

[1]     Νόρα Σκουτέρη –Διδασκάλου, «Η προίκα ή περί του θρησκευτικού βίου των Νεοελλήνων» στο Ν. Σκουτέρη –Διδασκάλου Ανθρωπολογικά για το γυναικείο ζήτημα, Ο Πολίτης, Αθήνα 1984, 153-267

[2]     Θανόπουλος Γ, Ο κύκλος της ζωής: Γέννηση-Γάμος-Θάνατος, στο Δημόσιος & Ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα ΙΙ, τόμος Α, ΕΑΠ Πάτρα 2002, σελ 97

[3]    Ο.α σελ 98

[4]    Θανόπουλος Γ, Ο κύκλος της ζωής: Γέννηση-Γάμος-Θάνατος, στο Δημόσιος & Ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα ΙΙ, τόμος Α, ΕΑΠ Πάτρα 2002, σελ 90

[5]     Ο.α σελ 92

[6]    Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη, Αρτος και οίνος από την παραδοσιακή διατροφή στα λειτουργικά και συμβολικά συστήματα, στο Δημόσιος & Ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα ΙΙ, τόμος Α, ΕΑΠ Πάτρα 2002, σελ 124

[7]    Ο.α σελ 125

[8]     Ο. α σελ 131

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

•    Margaret Kenna, Ονοματοδοσία, κληρονομιά και η μοίρα της ψυχής: σκέψεις για τη συνέχιση και την αλλαγή των συμβολικών πρακτικών σ’ ένα κυκλαδίτικο νησί, Μέρος έρευνας. Μετάφραση: Βάσω Γεμενή
•     Φωτεινή Τσιμπιρίδου, Το κρασί σε ταφικά έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Μακεδονίας και της Θράκης
•      Γ. Αικατερινίδης, Ε. Αλεξάκης, Μ.Ε Πατράκου, Γ. Θανόπουλος, Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη, Δ. Τζάκης, Δημόσιος & Ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα ΙΙ, τόμος Α, Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος ΕΑΠ Πάτρα 2002
•     Α. Οικονόμου, Συγγένεια-οικογένεια, Διαβατήριες τελετές, κύκλος της ζωής, κύκλος του χρόνου, Διάγραμμα μαθήματος 2^ης ΟΣΣ και 2^ης ΓΕ, 2016-2017